Problem wyżywienia ludności Afryki na początku XXI wieku
Celem pracy jest pokazanie skali oraz przestrzennego zróżnicowania zjawiska głodu w Afryce oraz wielkości i struktury towarowej pomocy humanitarnej. W treści artykułu zajęto się kwestią zaspokajania potrzeb żywieniowych ludności Afryki, następnie rozmiarem i przestrzennym zróżnicowaniem występowania głodu oraz wielkością i strukturą pomocy humanitarnej. Stwierdzono, że liczba osób głodujących systematycznie się zmniejsza o około 5 mln osób rocznie, jednak nadal jest niepokojąco duża. Również wielkość pomocy humanitarnej jest niewystarczająca i źle przydzielana. Dużą rolę w zmniejszaniu liczby głodujących w Afryce mają kraje wysokorozwinięte.
Słowa kluczowe: Afryka, głód, niedożywienie, pomoc humanitarna.
1. Wstęp.
Głód jest jedną z największych plag XXI wieku. Towarzyszył on człowiekowi od zarania dziejów. Jednak teraz w czasie globalizacji, szybkiego uprzemysłowienia krajów i powiększających się różnic pomiędzy krajami bogatymi a biednymi jest to temat bardzo aktualny. Liczba osób głodujących na świecie wynosi około 797,9 miliona (Food insecurity in the World 2003) co stanowi 17% ludności świata. Według tego samego źródła liczba osób cierpiących głód w Afryce wynosi 239,3 miliona, co stanowi 24% ludności Afryki. Porównując liczę osób głodujących to w Afryce jest 30% wszystkich ludzi dotkniętych głodem. Poza krajami afrykańskimi, gdzie głód dotyka dużą część populacji są: Indie – 213.7 mln głodujących, Chiny – 135,3 mln głodujących oraz Bangladesz 44.1 mln głodujących. W największym stopniu problem ten dotyka kraje afrykańskie. Dlatego w pracy ograniczono się do analizy różnych aspektów głodu tylko na kontynencie afrykańskim .Szacuje się, że na świecie codziennie z głodu umiera około 25 tysięcy osób i aż 75% z nich są to dzieci. Pocieszający jest fakt, iż rocznie liczba głodujących powolnie spada o około 5 milionów osób. (Pluta 2004)
Celem pracy jest analiza liczby osób głodujących według krajów w celu pokazania przestrzennego zróżnicowania zjawiska głodu w Afryce. W pracy zwraca się również uwagę na wielkość pomocy humanitarnej oraz jej strukturę. Artykuł pokazuje też jak wielkim problemem jest głód i niedożywienie nie tylko dla Afryki, ale całego świata.
Przedmiotem badań są dane statystyczne pochodzące z FAO (Food and Agriculture Organization) oraz WFP (World Food Programme), przestawiające ilość osób cierpiących głód w poszczególnych krajach, dzienne zapotrzebowanie i spożycie pokarmu oraz wielkość i rodzaj pomocy humanitarnej dla Afryki.
Według nowej encyklopedii powszechnej PWN głód jest to stan organizmu spowodowany brakiem, niedoborem lub niedostatecznym przyswajaniem składników pokarmowych. Głód możemy podzielić na całkowity i częściowy. Głód całkowity jest wywołany brakiem wszelkich składników pokarmowych: białek, tłuszczy węglowodanów, witamin i soli mineralnych. Natomiast głód częściowy może być ilościowy, gdy wartość kaloryczna przyjmowanych pokarmów jest mniejsza niż zapotrzebowanie energetyczne organizmu lub jakościowy, gdy w pożywieniu brak jest niektórych składników np.: witamin, soli mineralnych niektórych aminokwasów. Niedobór składników pokarmowych powoduje osłabienie, apatie, wychudzenie, zaniki mięśni a nawet śmierć.
2. Zapotrzebowanie żywnościowe ludności w krajach afrykańskich.
Warunkiem życia człowieka na ziemi jest zaspokajanie przez niego własnych potrzeb żywieniowych. Szacuje się, że człowiek dziennie powinien spożyć około 2 do 2,4 kg pokarmu. Jednak określenie minimalnego zapotrzebowania organizmu człowieka na żywność jest bardzo trudne. Pokarm spożywany przez człowieka powinien spełniać kilka kryteriów:
• powinien zawierać odpowiednią kaloryczność
• powinien zawierać odpowiednią ilość tłuszczy, białka, węglowodanów, wody, soli mineralnych i witamin
• powinny zachodzić odpowiednie relacje pomiędzy poszczególnymi składnikami pokarmowymi (Kostrowicki, 1973)
Jednym z podstawowych mierników określających wielkość głodu jest stopień pokrycia dziennego zapotrzebowania energetycznego (kcal). W krajach afrykańskich współczynnik ten waha się pomiędzy pomiędzy 1720 kcal/osobę/dzień w Etiopii do 3340 kcal/osobę/dzień w Egipcie (FAO 2002). Krajami, w których dzienne zapotrzebowanie energetyczne nie jest zaspokajane są: Erytrea (87,9% dziennego minimalnego zapotrzebowana energetycznego na osobę), Demokratyczna Republika Konga (89,1%), Burundi (91,6%) oraz Komory (95,6%). Jak widać tylko cztery kraje afrykańskie cierpią głód ilościowy. W pozostałych krajach dzienne zapotrzebowanie energetyczne zaspokajane jest całkowicie, a w takich krajach jak: Egipt, Libia, Tunezja, Maroko i Mauretanii przekracza nawet 150% Dziennego zapotrzebowania energetycznego.
Największy problem w Afryce stanowi natomiast głód jakościowy, polegający na niedostarczaniu organizmowi odpowiednich ilości białka, tłuszczy, witamin i soli mineralnych.
Ważnym składnikiem w diecie człowieka jest białko. Dość sporną jest kwestia jak dużo powinno się go spożywać. Według FAO i WHO norma spożycia białka na jedną osobę w ciągu doby wynosi 0,57g na każdy kilogram masy ciała dla mężczyzn i 0,52g dla kobiet. Natomiast w Polsce Instytut Żywności i Żywienia ustalił dawkę spożycia białka w wysokości 85g dla mężczyzn i 80g dla kobiet (Kostrowicki 1973). Wśród krajów afrykańskich najniższe spożycie białka notuje się w Demokratycznej Republice Konga (25 g/osobę/dzień), Liberii (34 g/osobę/dzień), Gwinei Bissau (38 g/osobę/dzień) oraz Mozambiku (39 g/osobę/dzień). Łącznie w osiemnastu krajach, spożycie białka nie przekracza 50 g/osobę/dzień. Krajami o największym spożyciu białka są: Egipt (95 g/osobę/dzień), Tunezja (90 g/osobę/dzień), Libia (87 g/osobę/dzień). Krajów ze spożyciem powyżej 70 g/osobę/dzień jest dziesięć. (Tabela nr 1 w załączniku nr 1)
Innym ważnym składnikiem diety człowieka są tłuszcze. Są one przekazicielami energii, średnio z jednego grama tłuszczu organizm potrafi „wyprodukować” 9 kcal, dostarczają również dużej ilości witamin (Kostrowicki 1973). Dzięki tłuszczom mechanizmy regulujące przemianą materii działają poprawnie i metabolizm jest prawidłowy. Szacuje się, że w diecie zdrowego człowieka 30% dziennej energii powinno pochodzić z tłuszczy. Ilość spożywanego tłuszczu powinna wynosić w zależności od wielkości aktywności fizycznej od 78 g/osobę/dzień dla osób o niskiej aktywności fizycznej do 112 g/osobę/dzień dla osób o wysokiej aktywności fizycznej (http://kn.am.gdynia.pl/nkzc/kz/kz_norm.html). Jeśli chodzi o rodzaj spożywanych tłuszczy to 1/3 energii z tłuszczy powinna pochodzić z kwasów tłuszczowych wielonienasyconych, około 1/3 energii – z jednonienasyconych i około 1/3 energii – z kwasów nasyconych. W krajach afrykańskich spożycie tłuszczy jest bardzo zróżnicowane i waha się od 10 g/osobę/dzień w Burundi do 104 g/osobę/dzień w Libii. Pozostałymi krajami o najniższym spożyciu tłuszczy są: Rwanda (16 g/osobę/dzień), Etiopia (19 g/osobę/dzień), Demokratyczna Republika Konga (26 g/osobę/dzień). Kolejnymi krajami o najwyższym spożyciu są: Tunezja (97 g/osobę/dzień), Gambia i Republika Południowej Afryki (oba 75 g/osobę/dzień). (Tabela nr 1 w załączniku nr 1)
Równie istotną rolę w odżywianiu odgrywają węglowodany, które są najpowszechniejszym i najlepiej przyswajalnym źródłem energii oraz witaminy, które połączone w odpowiednich proporcjach gwarantują prawidłowy rozwój człowieka. W krajach afrykańskich niedobory witamin są szczególnie widoczne wśród dzieci, które przestają rosnąć a ich możliwości fizyczne i umysłowe są w znacznym stopniu ograniczone. Przyczyną niskiego spożycia witamin jest mało różnorodna dieta.
3. Rozmiar i przestrzenne zróżnicowanie głodu w Afryce.
Afryka jest jedynym kontynentem, na którym prawie we wszystkich krajach można znaleźć ludzi cierpiących stale na głód lub niedożywienie. Problem głodu w Afryce łącznie dotyka 239,3 miliona ludzi, co stanowi jedną czwartą populacji na tym kontynencie.
W liczbach bezwzględnych najwięcej głodujących jest w Demokratycznej Republice Konga 38,3 mln osób, następnie w Etiopii 26,4 mln, Tanzanii 15,2 mln i Kenii 11,5 mln. Najmniejszą liczbę głodujących notujemy natomiast w takich państwach jak: Gabon 0,1 mln, Tunezja 0,1 mln, Suazi 0,1 mln oraz Namibia 0,1 mln. Natomiast w Libii problem głodu w ogóle nie występuje. (Tabela nr 2 w załączniku nr 2)
Analizując procentowy udział liczby osób głodujących w stosunku do liczby mieszkańców danego kraju można jeszcze pełniej dostrzec problem niedożywienia w Afryce. Najwięcej głodujących jest w Demokratycznej Republice Konga, bo aż 75,1% populacji, następnie w Somalii 70,5% i Burundii 70,3%. Innymi państwami gdzie problem ten dotyka ponad połowę mieszkańców są: Erytrea, Mozambik, Zambia i Sierra Leone. Najmniejszy odsetek głodujących notuje się w Tunezji 1,1%, Egipcie 4,4%, Namibii 5,6%, Algierii 5,6%, Maroku 7,0%. (Tabela nr 2 w załączniku nr 2)
Biorąc pod uwagę przestrzenne zróżnicowanie występowania głodu w Afryce (ryc. nr 1) widać, że największy odsetek głodujących jest w środkowej i środkowo-wschodniej części kontynentu. Najmniejszy odsetek głodujących jest natomiast w północnej i północno-zachodniej części kontynentu.
4. Przyczyny głodu w Afryce.
Przyczyny głodu na Czarnym Kontynencie są różnorodne. Raport FAO podaje, że ubóstwo jest pierwszoplanową przyczyną głodu na świecie, aczkolwiek należy też wziąć pod uwagę susze, powodzie, konflikty zbrojne, a także perturbacje polityczne, ekonomiczne i społeczne.
Spadek produkcji żywności w Afryce wiąże się zarówno z klęskami suszy, jak również ze zmniejszającą się produktywnością ziemi, będącą konsekwencją naruszenia równowagi ekologicznej w wielu częściach Afryki (np. rabunkowa wycinka lasów). Przyczyną głodu jest również nieodpowiedzialna polityka państw najbiedniejszych, jak i działających tam organizacje międzynarodowych. W krajach, w których szaleją wojny, ludzie z karabinami w ręku wciąż pozbawiają rolników jakichkolwiek środków do produkcji żywności czy wręcz wypędzają ludność z obszarów rolniczych, pozbawiając ją możliwości uprawy ziemi, jak działo się do niedawna w Angoli. Na wschodzie Demokratycznej Republiki Konga nikt nie chce hodować bydła, gdyż okrutne wojsko ruandyjskie kradnie wszystko, co wpadnie mu pod rękę. Ludność nie chce też uprawiać ziemi – nie wie, czy doczeka na miejscu do zbiorów, a jeśli nawet – czy nie zostanie obrabowana. Ale i w krajach, gdzie jest pokój, prawa własności nie są szanowane. W Zimbabwe rząd odbiera grunty białym farmerom i rozdziela je pomiędzy swoich zwolenników, co powoduje gwałtowny spadek produkcji rolnej.
Ważna jest nie tylko odpowiednia polityka rolna. Ubodzy chłopi wyżywią się sami tylko wtedy, gdy wydobędą się z najgorszej nędzy. Krajom biednym potrzebne są odpowiednie prawa własności ziemi, systemy kontraktacji, stabilność gospodarcza, okiełznanie pazerności elit rządzących i wielkich koncernów zagranicznych, a także odpowiednia sytuacja międzynarodowa: redukcja zadłużenia zagranicznego oraz mądra pomoc bogatych krajów.
Organizacje międzynarodowe takie jak: Międzynarodowy Fundusz Walutowy i Bank Światowy, wymuszające na krajach ubogich niekorzystne reformy gospodarcze, przyczyniają się do pogłębiania nędzy i głodu, jak to ma obecnie miejsce na południu Afryki. (www.sprawiedliwyhandel.pl/multimedia/word/smierc_na_progu_szczytu.rtf )
5. Wielkość i struktura pomocy humanitarnej dla Afryki.
Pomoc humanitarna dla Afryki jest bardzo wielkim wyzwanie dla bogatych, wysoko rozwiniętych krajów gdyż biedne kraje afrykańskie nie są w stanie poradzić sobie z potrzebami żywieniowymi obywateli. W 2004 roku wielkość tej pomocy wyniosła 2 234 442 201 dolarów amerykańskich. Największej pomocy Afryce udzieliły Stany Zjednoczone, bo prawie połowę całego wsparcia, następnie Japonia, Wielka Brytania i Kanada (Tab. nr 4).
Na zakup najważniejszych produktów żywnościowych przeznaczono 188 848 477$. Za te pieniądze zakupiono 818 212 ton żywności. Największą pomoc otrzymali głodujący w Ugandzie, bo aż 26 517 512$, następnie Republika Południowej Afryki 25 586 541$, Etiopia 25303640$ i Sudan 20764727$. Najmniejszą pomoc otrzymała Mauretania, bo zaledwie 2 483$, następnie Somalia 3 693$, Gambia 51 524$ i Angola 88 506$. Analizując wielkość pomocy humanitarnej pod względem ilości otrzymanych produktów to najwięcej otrzymała Etiopia 127 856 ton, następnie Sudan 123 555 ton, Uganda 111 707 ton oraz Republika Południowej Afryki 107 562 ton. Najmniejszą pomoc otrzymali głodujący w Mauretanii 7 ton, Somalii 12 ton, Maroko 108 ton oraz Algieria 185 ton.
(Tabela nr 3 w załączniku nr 3)
Jeśli chodzi o rodzaj dostarczanej żywności do krajów afrykańskich to jest ona dość zróżnicowana (ryc. nr 2). Najwięcej, bo aż 370 679 ton Afryka dostaje kukurydzy, następnie prosa 153 325 ton, a także 93 623 ton gotowych posiłków z ryżu, 49 785 ton mieszanek żywnościowych. Poza tym mieszkańcy biednych krajów Afryki obdarowywani są cukrem, solą i sucharami ( Tab. nr 5).
W Afryce łącznie z pomocy humanitarnej korzystało w 2004 roku według World Food Programme 40 559 319 osób. Największa liczba osób objętych pomocą humanitarną była w Zimbabwe skorzystało z niej aż 4 686 381 osób dalej Etiopia 4 671 983 osób oraz Sudan 4 269 067 osób, we wszystkich tych przypadkach było to ponad 10% całkowitej liczby głodujących, co razem daje około 1/3 całkowitej liczby osób objętych pomocą zagraniczną. Następnymi krajami z największą liczbą głodujących objętych pomocą były: Uganda, Kenia i Tanzania. (Tabela nr 3 w załączniku nr 3)
Jednak powyższe dane nie pokazują w pełni wielkości pomocy humanitarnej. Bardzo dobrym miernikiem pokazującym prawdę o otrzymywanej pomocy jest ilość pieniędzy w dolarach przypadająca na jednego głodującego objętego programem pomocowym (ryc. nr 3). Otrzymane wyniki są bardzo zaskakujące: średnio na jednego głodującego przypada 4,6$, natomiast rozpiętość wynosi od 0,004$ w Somalii do 29,6$ w Namibii. Kolejnymi krajami o najniższym współczynniku są: Mauretania, Angola, Demokratyczna Republika Konga, Burundi, Gambia, Zimbabwe, Madagaskar – we wszystkich tych krajach na jednego głodującego przypada poniżej 1$. Krajami o najwyższym współczynniku oprócz Namibii są: Zambia i Kamerun – oba powyżej 20$, dalej Lesotho, Uganda i Burkina Faso – około 10$.
6. Zakończenie.
Głód jest problemem, który dotyka kraje afrykańskie od bardzo dawna. Jednak powoli z roku na rok sytuacja ta poprawia się. Szacuje się, że liczba głodujących spada o około 5 mln rocznie (Pluta, 2004). Jednak nadal bardzo duży odsetek mieszkańców Afryki cierpi głód. Zjawisko to najbardziej nasila się w środkowej i środkowo-wschodniej części kontynentu.
Bardzo ważną rolę w redukcji głodu nie tylko w Afryce, ale i na całym święcie mają bogate kraje oraz różnego rodzaju organizację światowe zajmujące się tą problematyką. To od ich decyzji i działań w głównej mierze zależą losy milionów głodujących ludzi.
Eksperci twierdzą, że obecnie produkcja żywności jest tak duża, że nie tylko może wystarczyć jej dla każdego człowieka na świecie, ale nawet więcej, niż potrzeba do prawidłowego odżywiania się. Okazuje się jednak, że nawet, gdy farmerzy produkują więcej żywności, ludzi często nie stać na jej zakup. Jeśli żywność byłaby zbyt tania lub nawet bezpłatna, farmerzy nie dostaną za nią dość pieniędzy i zaprzestaną uprawy ziemi. W biednych krajach niewielka liczba ludzi posiada wielkie obszary ziemi, której czasem nawet nie zagospodarowują. Żyje tam także wielka rzesza ludzi, którzy nie posiadają ani ziemi, ani pieniędzy na zakup żywności. Równocześnie nadmierne zapasy żywności w krajach bogatych są celowo niszczone, by utrzymać wysokie ceny produktów spożywczych. Poza tym ogromne ilości żywności marnują się – to, co wyrzuca na śmietnik przeciętny obywatel krajów bogatych, starczyłoby na utrzymanie przeciętnego mieszkańca krajów biednych.
Głód nie jest beznadziejnym problemem, którego nie można rozwiązać. Czego więc naprawdę brakuje? Jeśli są środki, jeśli istnieją realne rozwiązania to, dlaczego miliony ludzi stale głoduje? Ponieważ brakuje nam woli, by coś z tym zrobić. Głód trwa nie, dlatego, że nie potrafimy go zlikwidować, ale że tego nie chcemy.
Bibliografia:
Food insecurity in the World 2003
Kostrowicki J., 1973, Zarys geografii rolnictwa, PWN, Warszawa
Pluta K., 2004, Głód – Produkcja a dystrybucja żywności , Mit przeludnienia, nr 1/2004
World Food Programme 2005 –
http://www.wfp.org/policies/Introduction/other/Documents/pdf/WFP%20in%20Africa%20Briefing%20-%20final%20170106.pdf
http://kn.am.gdynia.pl/nkzc/kz/kz_norm.html
www.fao.org/es/ess/faostat/foodsecurity/Files/FoodConsumptionNutrients.xls
www.fao.org/es/ess/faostat/foodsecurity/Files/MinimumDietaryEnergyRequirement.xls
www.sprawiedliwyhandel.pl/multimedia/word/smierc_na_progu_szczytu.rtf
Spis tabel:
Tabela nr 1: Spożycie białka, tłuszczy, kalorii, zapotrzebowanie na energię oraz pokrycie zapotrzebowania na energie w Afryce w 2002 roku
Tabela nr 2: Liczba mieszkańców, liczba głodujących oraz ich procentowy udział w Afryce w 2001 roku
Tabela nr 3: Liczba osób objętych pomocą humanitarną w Afryce oraz jej wielkość w 2004 roku
Tabela nr 4: Wartość pomocy humanitarnej dla Afryki w 2004 roku (10 największych ofiarodawców)
Tabela nr 5: Struktura towarowa pomocy humanitarnej dla Afryki w 2004 roku i jej wielkość
Spis rycin:
Rycina nr 1: Procentowy udział głodujących w Afryce w 2001 roku
Rycina nr 2: Struktura towarowa pomocy humanitarnej dla Afryki w 2004 roku
Rycina nr 3: Wielkość pomocy humanitarnej w $ przypadająca na jednego głodującego objętego programem pomocowym w 2004 roku