Spis treści:
1. Wstęp
2. Położenie i podział
3. Dzieje i budowa geologiczna
4. Rzeźba terenu i krajobraz
5. Formy skalne
6. Klimat
7. Podsumowanie
Bibliografia
Spis rycin
1. Wstęp.
Celem pracy jest przedstawienie warunków przyrodniczych Jury Krakowsko-Częstochowskiej i ich wpływ na turystykę wspinaczkową. Przeanalizowano w pracy wiele aspektów przyrodniczych takich jak: geologia, rzeźba terenu, krajobraz, formy krasowe. W pracy skupiono się, jak te elementy wpływają na turystykę wspinaczkową na Jurze. Pokazano, które aspekty przyrodnicze sprzyjają a które utrudniają wspinaczkę na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Na końcu pracy autor postarał się zebrać przedstawione informacje razem i wskazał dziesięć najbardziej akcyjnych pod względem wspinaczkowym miejsc na Jurze.
Podstawą do napisania pracy były studia literatury mówiącej o warunkach przyrodniczych panujących na Wyżynie oraz własne doświadczenia autora związane ze wspinaczką skałkową na Jurze.
Autor pracy podjął się zadania przedstawienia wpływu różnych aspektów przyrodniczych Jury Krakowsko-Częstochowskiej wpływających na turystykę wspinaczkową.
2. Położenie i podział.
Wyżyna Krakowsko–Częstochowska położona jest na południu Polski, ciągnie się od Krakowa poprzez Częstochowę aż do Wielunia. Ma 160 km długości w kierunku północ-południe i około 20 kilometrów szerokości, choć w najszerszym miejscu na południu osiąga około 40 kilometrów szerokości. Zajmuje powierzchnię 2.615 km2. Średnia wysokość Wyżyny nad poziom morza wynosi 350 metrów. Wyżyna wznosi się około 100 m ponad otaczające ją inne krainy geograficzne. Najwyższe wzniesienie ma 512 m n.p.m. i nazywa się Łysą Skałą lub Wzgórzem 502 ze względu na źle wyliczoną wysokość.
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest częścią Wyżyny Śląsko-Krakowskiej, a ta z kolei jest częścią Wyżyny Śląsko-Małpolskiej (Kondracki,1994). Od południowego zachodu Wyżyna Krakowska opada ku Kotlinie Oświęcimskiej, a od południa kończy się Bramą Krakowską. Od zachodu Wyżyna graniczy z Wyżyną Śląską wyraźną kuestą jurajską wznoszącą się od 70 do 100 m nad Wyżynę Śląską. Na zachodzie granica Wyżyny Krakowskiej biegnie wyrównaną linią łagodnie opadając ku Niecce Nidziańskiej.
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska składa się z Wyżyny Krakowskiej Południowej (od Doliny Wisły po północne obrzeże Doliny Rudawy) oraz Wyżyny Krakowskiej Północnej(na północ od Rudawy po Wieluń). Wyżyna Krakowsko-Częstochowska Południowa dzieli się na trzy regiony biegnące równoleżnikowo: Bramę Krakowską, Garb Tenczyński i Rów Krzeszowicki. Natomiast część północna dzieli się na: Płaskowyż Ojcowski, Bramę Wolbromską, Płaskowzgórze Częstochowskie oraz Wyżynę Wieluńską.
3. Dzieje i budowa geologiczna.
Dzieje geologiczne Wyżyny Krakowskiej rozpoczęły się 150 mln lat temu, kiedy to w Jurze Środkowej morze osadziło pokłady iłów rudonośnych (Dżułyński, 1953).
Następnie w Jurze Górnej morze osadziło kilka odmian wapieni m.in.: skalisty, płytowy i gruboławicowy. Wapień skalisty, jako najbardziej odporny na procesy erozyjne, tworzy charakterystyczne dla Wyżyny Krakowskiej samotne skały, czyli ostańce (pozostałości działalności erozyjnej na wierzchowinach) i skałki (pozostałości działalności erozyjnej w dolinach potoków). Duży płat wapienia płytowego leży pomiędzy Wolbromem a Sułoszowem, dlatego brak tam jest form ostańcowych, natomiast pojawiła się tam charakterystyczna wierzchowina.
Po ustąpieniu morza jurajskiego około 135 mln lat temu teren ten zalewany był przez morze kredowe. Osady tych mórz zostały później prawie w całości usunięte przez erozje. W większych płatach osady te występują tylko na wschodnich krańcach Wyżyny.
W starszym trzeciorzędzie około 60 mln lat temu, procesy niszczące wytworzyły wierzchowinę jurajską, oszczędzając bardziej odporne wapienie skaliste, z których zbudowane są skały.
W starszym i środkowym trzeciorzędzie nasuwające się od południa masy fliszu karpackiego spowodowały popękanie sztywnej masy wapieni. Część z nich została wydźwignięta, inne zaś zapadły się, szczególnie e południowej części Wyżyny, gdzie powstały charakterystyczne zręby i rowy tektoniczne. Pod koniec ruchów górotwórczych część południową Wyżyny pokryło morze mioceńskie. Zalało ono doliny jurajskie, pozostawiając po sobie w wielu obniżeniach grubą warstwę tzw. iłów mioceńskich. Na koniec trzeciorzędu powstały jaskinie krasowe w wyniku silnie działających zjawisk krasowych.
W czwartorzędzie około 1 mln lat temu z Wyżyny morze ustąpiło ostateczne. Nastąpiło wtedy intensywne erodowanie wcześniejszych osadów lub osadzanie nowych pochodzenia lądowego. Większość osadów z tego okresu na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej bezpośrednio lub pośrednio zwiazana jest z działaniem lądolodu skandynawskiego, który kilkakrotnie nasuwał się i wracał na teren dzisiejszej Polski.
Po okresie zlodowaceń zaczął się formować obecny obraz i kształt Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
4. Rzeźba terenu i krajobraz.
Obecny krajobraz przeważającej części Wyżyny Krakowskiej został ukształtowany w trzeciorzędzie. Najbardziej urozmaicona pod względem krajoznawczym – kraina kanionów, skał, jaskiń i wywierzysk ciągnie się od Doliny Wisły aż po Olkusz oraz obszar położony pomiędzy Zawierciem a Pilicą. Na tych terenach występują wszystkie najbardziej charakterystyczne cechy Jury. Liczne potoki wyżłobiły wąskie i bardzo głębokie doliny. Doliny te mają ściany zbudowane z litej, jasnoszarej skały wapiennej, wznoszącej się nieraz do 80 m ponad dno doliny. W pobliżu Olkusza podziwiać można rozległe wierzchowiny Jurajskie, pokryte polami oraz gdzieniegdzie ostańcami skalnymi (Dżułyński,1953).
Od Olkusza po Częstochowę szczególnie w pasie pomiędzy Zawierciem a Pilicą krajobraz przyjmuje odmienny charakter. Jest to kraina ostańców, piasków i zamków. Dużo jest łagodnie zarysowanych, suchych dolinek, których stoki są przeważnie zalesione. Przede wszystkim zwracają jednak uwagę liczne ostańce, samotnie lub w dużych grupach wznoszących się ponad okolicę.
Na wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej znajduje się wiele przykładów zjawisk krasowych. Są to m.in.:
• ostańce – powstające na skutek dalszej erozji, podczas której pomiędzy rozrastającymi się poliami pozostają mogoty (ostańce) zbudowane z najbardziej odpornego na niszczenie materiału,
• leje krasowe – zagłębienia w kształcie lejów i mis. Na dnie takiej misy znajdują się szczeliny odprowadzające wodę, czyli tzw. łykawce,
• polia – zagłębienia większe od lejów krasowych, mające płaskie dno, a otaczające je zbocza są strome i niekiedy pokryte wapiennymi rumowiskami (np. koło Kroczyc i Wolbromia),
• studnie krasowe – głębokie pęknięcia drążone przez wodę,
• żłobki krasowe – nieregularne zagłębienia powierzchni wapiennych w kształcie jamek, rynienek lub wnęk,
• jaskinie – są najbardziej znaną i zarazem najpiękniejszą formą krasową występującą w obfitości na Jurze (około 500 jaskiń). Obecnie nie płyną przez nie żadne potoki, a wyjątek na całym terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej stanowi Jaskinia Kryspinowska koło Krakowa, w której znajdują się jeziorka. Największe skupiska jaskiń na omawianym terenie znajdują się koło Ojcowa, koło Olsztyna), koło Podlesic (w Skałach Kroczyckich, Podlesickich i Rzędkowickich) oraz w dolinie Wiercicy koło Potoku Złotego i Wodącej koło Smolenia.
5. Formy skalne
Najbardziej charakterystycznym elementem Jury Krakowsko-Częstochowskiej są ostańce skalne zbudowane z wapienia skalistego (Szaflarski, 1955). Najczęstszymi formami skalnymi na terenie Jury są baszty, iglice, mury, ściany, maczugi, kopy, bryły, ambony (Nitra, 2004). Powyższe formy mas skalnych zostały wytworzone z następujących odmian wapienia(Dżułyński, 1951):
• wapienie ławicowe – o wyraźnym warstwowaniu, obfitujące w krzemionkę oraz liczne konkrecje krzemionkowe. W krajobrazie skały te pojawiają się w wiekszej masie tworząc zazwyczaj niewielkie wierzchowinowe stoliwa ograniczone stromymi ścianami
• wapienie skaliste – przeważnie są nieuwarstwione lub są gruboławicowe o zbitej strukturze bez konkrecji. Są to przeważnie jasne, bardzo odporne wapienie, które występują w krajobrazie przeważnie jako skałki
• wapienie płytowe – są dobrze uwarstwione, często szarawe, łatwo łamiące się i rozpadające na regularne kostki. W krajobrazie tworzą najczęściej wierzchowiny bardzo rzadko ściany ze względu na małą odporność na erozję
Jednym z ważnych czynników warunkujących powstanie pewnych form są charakterystyczne równoległe spękania ciosowe wapieni. Spękania te krzyżują się często tworząc ciekawe siatki (Dżułyński, 1951).
Formy skalne Wyżyny różnią się od siebie dość znacznie a ich klasyfikacja jest bardzo trudna ze względu na nieregularne kształty oraz mnogość występowania różnorodnych form. Jednak wśród tych różnorodnych form skalnych można wyróżnić następujące zespoły form regularnych(Szaflarski, 1955):
• bloki skalne – największe formy, przypominające prostopadłościany lub sześciany, ograniczone po bokach stromymi ścianami, tworzą się w gruboławicowych wapieniach skalistych lub wapieniach ławicowych
• materace skalne – są mniejsze od poprzednich, powstają z wypreparowania ławic skalnych o ułożeniu poziomym
• ściany skalne – wytwarzają się na wielkich blokach skalnych, są niejednolite, poprzecinane licznymi spękaniami ciosowymi
• baszty skalne – występy skalne przyrośnięte do stoku podstawą i co najmniej jednym bokiem
• kazalnice (ambony) – skałki o nieregularnych kształtach, podstawą zrośnięte z podłożem, powstają w wyniku wypreparowania odporniejszych ławic wapieni z grzbietów zaznaczających się na wierzchowinie
• słupy – są to kazalnice o regularnych kształtach, mogą być ustawione prostopadle lub ukośnie
• maczugi skalne – są to słupy o zwężonej podstawie w stosunku do wierzchołka
• występy skalne (przewieszki) – są to wystające listwy zboczowe wysuwające się poza prostopadle ściany
• bramy skalne – powstają w dolinach, gdzie potoki rozcięły skały tworząc ściany skalne na stokach doliny
6. Klimat.
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska pod względem klimatycznym należy do krainy Śląsko-Krakowskiej regionu klimatów Wyżyn Środkowych. Charakterystyczną cechą klimatu jest według Romera skrócenie pośrednich pór roku(szarug jesiennej i wiosennej). Na Wyżynie szarugi trwają tylko 55 dni, podczas gdy w Polsce południowej 67 a nad Bałtykiem aż 87 dni. Średnia Temperatura roczna jest tu nieco niższa od średniej krajowej i wynosi około 7,5 stopni Celsjusza. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec średnia około 17 stopni Celsjusza, a najzimniejszym styczeń średnia około -3 stopnie Celsjusza. Przeciętna roczna suma opadów wynosi 700 mm, ale ich ilość wzrasta nieco z północy na południe. Długość okresu wegetacji na Wyżynie wynosi 201 do 210 dni rocznie. Różnice w mikroklimacie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej są dość duże, a szczególnie wyraźnie występują na Płaskowyżu Ojcowskim, w głębokich skalistych dolinkach. Osobliwością jest również duża ilość burz zazwyczaj krótkotrwałych 15–20 minut. Pokrywa śnieżna zalega tu przez 80 dni w roku, a czas ten zależy również od miejsca. Zdarza się, że np. pod koniec marca w Dolinie Sąspówki leży śnieg, gdy w innym miejscu jest już bezśnieżnie a temperatura powietrza wynosi około 10 st. C. Na obszarze wierzchowiny pokrywa śnieżna osiąga dużą grubość i leży tam znacznie dłużej niż podane dane. Na całym obszarze Jury podobnie jak i Polski dominują wiatry zachodnie (około 60% wszystkich wiatrów). Ma to wpływ na dużą liczbę cisz, które mają swoje następstwa w postaci inwersji termicznych. Inwersja na Wyżynie występuje tylko w głębokich jarach. Dochodzi do niej wyłącznie jesienią. Bardzo częste są sytuacje, kiedy w dolinie Wisły na wysokości Krakowa tworzą się tzw. mgły inwersyjne, które spotkać można również w okolicach Krzeszowic. Najbardziej zaskakujące jest to, iż w tym samym czasie na obszarze oddalonym o kilka kilometrów może panować całkiem inna pogoda. Mimo tego, że notuje się na tym terenie w miarę stałe warunki klimatyczne, to występują tutaj także pory kapryśności pogody. Największy wpływ na to ma stały niż islandzki, którego działalność można odczuwać szczególnie mocno zimą. Zimą również odczuwalna jest działalność wyżu arktycznego. Latem na rodzaj pogody wpływają dwa czynniki: wyż azorski przynoszący powietrze podzwrotnikowe i wyż zwrotnikowy znad Afryki. Zdarza się również, że pogoda na Jurze może zmienić się kilka razy w ciągu dnia.
7. Podsumowanie.
Analizują powyższe składniki wpływające na turystykę można wskazać kilkanaście rejonów wspinaczkowych atrakcyjnych wspinaczkowo. W pracy przedstawiono i krótko scharakteryzowano dziewięć największych i najciekawszych rejonów wspinaczkowych. Oto one:
• Dolina Będkowska – znajduje się około 20 km na północny zachód od Krakowa, rozciąga się na przestrzeni 7 km i jest największą z podkrakowskich dolinek. W dolinie znajduje się ponad 60 skał wykorzystywanych wspinaczkowo, jednak wiele pozostaje jeszcze do odkrycia. Znajduje się tutaj najwyższa skala Jury: Sokolica o wysokości 70 m jednak większość skał nie przekracza 20 m.
• Dolina Kobylańska – znajduje się około 18 km na południowy zachód od Krakowa, rozpościera się na przestrzeni 3 km. Wspinaczkowa historia doliny sięga okresu sprzed I Wojny Światowej, jest to najbardziej wyeksplorowana dolinka, gdzie prawie wszystkie skały spośród około 60 są zagospodarowane wspinaczkowo.
• Dolina Bolechowicka – jest najmniejszą spośród dolinek podkrakowskich o długości ok. 1,5 km. U wylotu doliny znajdują się dwa duże masywy skalne o wysokości do 30 m.
• Okolice Jerzmanowic – jest to rejon znajdujący się w obrębie miejscowości Jerzmanowice, składa się z wielu porozrzucanych grup skalnych, najciekawsze z nich to: Wzgórze 502, Fiala, Psiklatka oraz Żytnie Skały, jest to wyśmienity rejon dla początkujących wspinaczy
• Podlesice – jest to największy rejon wspinaczkowy na Jurze, położony około 14 km na północny wchód od Zawiercia, rejon ten obejmuje skały znajdujące się na Górze Kołoczek, Górze Zborów oraz kilku innych grup skalnych położonych w promieniu 1 km od wsi. Rejon ten oferuje wspinaczkę dla wszystkich wspinaczy bez względu na poziom wytrenowania
• Rzędkowice – rejon ten położony jest około 12 km na północ od Zawiercia, tworzą charakterystyczny łańcuch ostańców o wystawie przeważnie południowej, najwyższe skały osiągają do 25 m wysokości
• Podzamcze – rejon położony około 10 km na południowy wschód od Zawiercia, składa się z 3 części Podzamcza „właściwego”, Góry Birów oraz skały Suchy Połeć, jest to rejon o największej ilości najtrudniejszych dróg wspinaczkowych, skały są to najczęściej pionowe lub lekko przewieszone płytowe formacje
• Okiennik Wielki – rejon a dokładniej jedna skała położona około 5 km na północny wschód od Zawiercia. Skała ma wysokość około 50 m, jej charakterystyczną cechą jest duże okno skalne na szczycie
• Okolice Olsztyna – rejon znajdujący się około 15 km na południowy wschód od Częstochowy. Jest to mało popularny rejon wspinaczkowy ze względu na duże porozrzucanie skał na przestrzeni około 5 km2, a ich wysokość nie przekracza 12 m
Bibliografia:
• Dżułyński S., 1951, Powstanie wapieni skalistych Jury Krakowskiej, Rocznik Polskiego Towarzystwa Geologicznego, T 21, Z 2
• Dżułyński S.,1953, Tektonika południowej części Wyżyny Krakowskiej, Acta Geologica Polonica, T 3
• Kondracki J,. 1994, Geografia Polski: Mezoregiony fizyczno-geograficzne, PWN, Warszawa
• Musielewicz Z., 1990, Budowa geologiczna i rzeźba [w:] Wyżyna Krakowsko-Częstochowska: Szlaki turystyczne, red. Marzec L., wyd. Karpaty, Kraków
• Nitra J.,2004, Walory krajobrazowe form skalnych na Wyżynie Częstochowskiej, [w:]Zróżnicowanie i przemiany środowiska przyrodniczo-kulturowego Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, T 1
• Partyka J.,1990,Jurajskie Parki Krajobrazowe Województwa Krakowskiego, wyd. Karpaty, Kraków
• Polichtówna J., 1962, Ostańce Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, ich geneza i znaczenie w krajobrazie, Ochrona Przyrody, T 28
• Szaflarski J.,1955, Wierzchowinowe formy skalne Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, wyd. PTTK i Muzeum Regionalne w Częstochowie
Spis rycin:
• Ryc. 1: Położenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej; źródło: Atlas Geograficzny Polski
• Ryc. 2: Schematyczny przekrój przez obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej z zachodu na wschód; źródło: opracowanie własne na podstawie Musielewicz Z., 1990
• Ryc. 3: fot. T Mynarski, 2005; Podzamcze
• Ryc. 4: fot. T Mynarski, 2000; Dolina Kobylańska
• Ryc. 5: fot. T Mynarski, 2005; Skała Wielbłąd, Podzamcze
• Ryc. 6: fot. T Mynarski, 2005; Brama Bolechowicka
• Ryc. 7: fot. T Mynarski, 2005; Okiennik Wielki